Вольга Вялічка: «Пакуль не пачнём пытацца з сябе — а што я магу зрабіць, то размовы пра новую Беларусь застануцца размовамі»

Пасля 2020 года для беларусаў сталі важнымі многія пытанні, якія раней не цікавілі шырокую грамадскасць. Напрыклад, аказалася, што Беларусь — на першым месцы ў Еўропе і на адзінаццатым у свеце па колькасці зняволеных. Наўпрост цяпер за кратамі знаходзяцца каля 1500 чалавек, якіх праваабаронцы прызналі палітзняволенымі, а агулам у месцах пазбаўлення волі ўтрымліваюцца 35 тысяч чалавек.

Няўрадавая арганізацыя «Урачы за праўду і справядлівасць», беларускія юрысты, медыкі і псіхолагі зладзілі даследаванне, каб высветліць, як функцыянуе турэмная медыцына і псіхалогія ў Беларусі. Вось тут можна запоўніць анкету пра тое, з якімі праблемамі сутыкаюцца беларусы ў зняволенні.

Неўзабаве эксперты прэзентуюць вынікі анкетавання былых вязняў і іх сваякоў і абмяркуюць, што варта змяніць у айчыннай пенітэнцыярнай сістэме. Крыху больш аб праекце і папярэдніх высновах Филин распытаў каардынатарку ініцыятывы, псіхолага Вольгу Вялічка.

— Акрамя бачання экспертаў, якія ведаюць, як працуе пенітэнцыярная сістэма ў Беларусі, і іх насамрэч няшмат, мы вырашылі паглядзець, што думаюць былыя зняволеныя. І гэта не толькі палітзняволеныя, — адзначае важную акалічнасць праекту спадарыня Вольга.

Зразумела, што з 2020 года звесткі, якія мы маем пра пенітэнцыярную сістэму, у асноўным вынеслі палітзняволеныя і іх родныя. Але няслушна казаць, што сістэму трэба змяняць толькі дзеля «палітычных». Не, яна павінна змяняцца дзеля кожнага беларуса, у тым ліку тых людзей, якія насамрэч учынілі злачынствы, калі гэта наркатычныя, крымінальныя, эканамічныя артыкулы.

Таму грамадству трэба не толькі вельмі эмацыйна рэагаваць на тое, што сістэма катуе палітзняволеных, але наогул па-іншаму паглядзець на тых людзей, якія парушылі закон, без дыскрымінацыі, быццам забойца ці злодзей — недачалавек. Калі мы кажам пра правы чалавека, пра закон — то гэта для ўсіх.

На сёння працоўная група, удакладняе суразмоўца, атрымала ўжо 76 анкет ад былых вязняў і 52 — ад сваякоў асуджаных. Прычым адказы родных не менш важныя, бо даюць разуменне,  як рэагуе адміністрацыя СІЗА і калоній на запыты пра здароўе, ці дазваляе перадаваць лекі, сродкі рэабілітацыі і г.д.

Большасць з тых, хто ўзяў удзел у даследаванні — мужчыны. Былыя вязні распавядаюць, што медработнікі, якія праводзяць агляд у СІЗА, часта не прадстаўляюцца, трапіць у медчастку — той яшчэ квэст, а якасць медабслугоўвання нізкая. Многія адзначылі, што не падпісвалі ніякіх медыцынскіх дакументаў альбо не ўпэўненыя, ці былі такія ў стосе паперак, якія давалі на подпіс і з якімі не дазвалялася азнаёміцца.

Большасць сваякоў зазначылі, што для іх найцяжэйшым выпрабаваннем была невядомасць — трывога і адсутнасць інфармацыі пра блізкіх людзей. Так, доўгі час нават у родных і адвакатаў няма звестак пра стан Мікалая Статкевіча, Максіма Знака, Марыі Калеснікавай, Сяргея Ціханоўскага і многіх іншых палітвязняў, і многія былыя зняволеныя адзначалі, што сваякам гэтая ізаляцыя давалася цяжэй, чым ім самім.

«Некаторыя робяць што заўгодна, ведаючы, што сістэма іх прыкрые»

— Асабіста мяне здзівіў пункт пра медагляд у папраўчай калоніі, — зазначае Вольга Вялічка. — Гэта абавязковы, нават ключавы момант: важна зафіксаваць, у якім стане прыбыў зняволены, ці ёсць у яго хранічныя хваробы, бо калі нешта з чалавекам здарыцца, калі ён памрэ — праверка запытае з адміністрацыі і работнікаў медчасткі медыцынскую дакументацыю.

Прыбываючы, вязні два тыдні яшчэ знаходзяцца ў каранціне і іх не можа не аглядаць урач, яны не могуць гэтага не помніць — але большасць адказаў «не» альбо «цяжка адказаць»… Тут, на мой погляд, тлумачэнні такія: альбо медагляду наогул не надаецца ўвагі, альбо гэта робіцца настолькі павярхоўна, асабліва ў дачыненні палітвязняў — бо сістэма разумее, што нічога за гэта не будзе.

Не менш пытанняў у экспертаў выклікае і праца псіхолага ў калоніях. Паводле працэдуры, той удзельнічае ў складанні выхаваўчага плану для зняволенага. А былыя вязні расказваюць, што ніякіх папер у псіхолага не падпісвалі (згодна з законам, псіхалагічная дапамога — інфармаваная і добраахвотная, нават у дзіцячых садках на працу з псіхолагам бацькі даюць ці не даюць пісьмовы дазвол), больш за тое, нават не ведалі, хто з супрацоўнікаў калоніі псіхолаг.

Пры тым 100% рэспандэнтаў сказалі, што адчувалі псіхалагічны ціск, знявагу, фізічныя пагрозы альбо абяцанні пагоршыць умовы ўтрымання.

— Тое, што дазваляюць сабе некаторыя псіхолагі ў месцах зняволення, уражвае.

Гэта ў прамым сэнсе «часам не да законаў», агалошанае Лукашэнкам, прычым «часам» — гэта не кароткі прамежак, а канстатацыя, што пасля 2020-га — не да законаў. Людзі робяць што заўгодна, ведаючы, што сістэма іх прыкрые. Узгадаем гісторыю з Вітольдам Ашуркам, смерць Алеся Пушкіна — ніякага пошуку вінаватых, камісіі, інфармавання грамадскасці: ну, памёр і памёр, «вы самі ўсё разумееце».

Ні пра які давер да дзяржавы ў цяперашніх умовах гаворка не ідзе, падкрэслівае Вольга Вялічка — усе стасункі збудаваныя на застрашванні, і ўлады наўмысна прымяняюць гэты інструмент, працягваючы рэпрэсіі і запалохваючы грамадства.

Зрэшты, заўважае суразмоўца, агулам крытыкаваць і абвінавачваць медыкаў і псіхолагаў, якія працуюць у пенітэнцыярнай сістэме, нельга. Многія спецыялісты, па водгуках былых вязняў, прыстойна і адказна выконваюць сваю працу, насамрэч аказваюць дапамогу.

— Сістэма неаднародная. І апошняе, што б мы хацелі зрабіць у праекце — мераць усіх на адзін капыл, нападаць і прыніжаць, сцвярджаць, што ў пенітэнцыярнай сістэме працуюць спрэс вылюдкі. Зусім не. Людзі там розныя. І ў цэлым сістэма адпавядае партрэту таго грамадства, якое мы самі збудавалі. Такую ўладу, такую міліцыю мы самі вырасцілі, і гэта наша адказнасць.

«Які мы народ, стане зразумела па праходжанні выпрабаванняў»

— З беларусамі адбываюцца вельмі сур’ёзныя сацыяльныя працэсы, — але большасць з нас не ўнікалі ў працу той жа пенітэнцыярнай сістэмы, не цікавіліся многімі працэсамі, і таму дагэтуль па многіх пытаннях мы застаёмся ў пункце «цяжка адказаць».

І пакуль мы не пяройдзем на іншую прыступку, не пачнём пытацца з сябе — а што я магу зрабіць, то размовы пра новую Беларусь застануцца размовамі. Трэба ў сабе вырасціць гэты новы падыход: не чакаць наіўна, што дапаможа Еўропа ці нехта іншы, што хтосьці зробіць за нас, а кожнаму пачынаць з сябе.

Бо дзесьці мы ўмеем аб’ядноўвацца, беларус беларусу беларус, а дзесьці выводзім на першы план уласныя крыўды і выносім у паблік тое, што не варта. Які мы народ, будзе зразумела падчас праходжання выпрабаванняў. Беларусы — не толькі тыя, хто прагне перамен, хто выйшаў на вуліцы. Урачы, якія працуюць у турмах — гэта ж таксама беларусы. Міліцыянты, якія білі людзей на Акрэсціна — беларусы, начальнікі калоній — беларусы, як і зняволеныя, якія жывуць унутры «па паняццях»…

Большасць былых вязняў лічаць, што ў перспектыве трэба змяніць усю пенітэнцыярную сістэму. Эксперты, аднак, нязгодныя, і Вольга Вялічка тлумачыць, чаму:

— Не атрымаецца так, што напішам новыя стандарты — і праз год у нас іншая сістэма, прававая, з чалавечым тварам. Рэфармаванне зойме гады, бо людзі ўнутры ідэйна звыклі працаваць так, а не інакш, і змяніць іх сістэму каштоўнасцяў амаль немагчыма. Спатрэбіцца доўгі час, новыя праграмы — псіхалагічныя, выхаваўчыя, каб не проста забіраць у людзей, якія ўчынілі злачынства, свабоду ў пакаранне, а каб насамрэч даць шанс усвядоміць, што ён зрабіў, пераасэнсаваць, атрымаць рэабілітацыйную падтрымку і не пайсці наноў па этапе.

У развітых краінах гэта так адбываецца. А ў Беларусі, калі паглядзець, колькі людзей выйшлі па ўмоўна-датэрміновым, і праз які час яны «заехалі» на другі тэрмін — лічбы будуць жахлівыя, па некаторых звестках, ад 50 да 70% зняволеных вяртаюцца ў месцы зняволення. І гэта, па-першае, сведчыць пра неэфектыўнасць існуючай сістэмы, а па-другое — у прамым сэнсе дорага абыходзіцца краіне.

«Іншых беларусаў у нас няма»

— На мой погляд, няправільна лічыць, што дзяржава — гэта толькі Лукашэнка і ягонае атачэнне, — гаворыць Вольга Вялічка. — Так, ён ёсць, ён наўпрост уплывае на працу дзяржінстытуцый, але ёсць і нармальныя людзі, і высакакласныя прафесіяналы, якія працягваюць працаваць.

Мы іх называем «лукашысты» альбо «ябацькі». Але ж нам усё адно давядзецца дамаўляцца, «ябацькам» і «змагарам» — бо іншых беларусаў у нас няма, мы ў сябе такія. Таму, калі ўявіць татальную люстрацыю — а хто будзе працаваць на ўсіх пасадах, як будзе функцыянаваць дзяржава?

Я вось падлічыла для сябе: мне хутка 40 год, пры добрым раскладзе, спадзяюся, дажыву да 80-90. Але пры сваім жыцці не ўбачу прыгожай карцінкі, дзе ўсе шчаслівыя — гэта ў прынцыпе немагчыма.

Безумоўна, гэта не значыць, што працаваць над пераменамі не трэба — вельмі трэба, проста зойме гэта шмат часу, працэс будзе няхуткі і комплексны. І за перамены мы заплацім вялікую цану, і нават возьмем у крэдыт у сваіх дзяцей.