Кiно пра каханне, а не пратэст. Вельмі эмацыйная гісторыя: «Краіна пад шэрым небам»

Ці здольнае беларускае кіно пераплавіць траўматычныя падзеі нядаўняга мінулага і сучаснасці краіны ў фільм, зразумелы масаваму гледачу? Ці для гэтага не абысціся без мастака-легіянера? Здаецца, кропку ў гэтай абразлівай для нацыянальнай культуры спрэчцы паставіла рэжысёрка Мара Тамковіч са сваім фільмам «Краіна пад шэрым небам» (яшчэ нядаўна праект называўся «8 гадоў і 3 месяцы»).

Тамковіч, якая з сярэдзіны нулявых працавала ў Польшчы, на хвалі пратэстаў натхнілася лёсамі журналістак Кацярыны Андрэевай і Дар'і Чульцовай. Менавіта эпізоду іх працы на «Плошчы Перамен» у лістападзе 2020 года яна прысвяціла свой кароткаметражны фільм «У жывым эфіры». А потым развіла ідэю да поўнаметражнай (дэбютнай) карціны і знайшла грошы ў Польскім кінаінстытуце на яго вытворчасць.

Як ёй гэта ўдалося? Пра што раскажа будучае кіно? І ці рэальна цяпер вырашыць праблему палітвязняў? Пра ўсё гэта і многае іншае Еўрар*дыё пагутарыла з рэжысёркай пасля заканчэння здымак фільма.

— Мара, як адчуванні пасля канца здымак?

— Нібыта выжылі. Складана казаць пра эфект, наперадзе мантаж, але я пад велізарным уражаннем ўцягнутасці каманды ў працу. Кожны чалавек, які на гэтым праекце працаваў, уклаў у яго мноства сіл, часу і сэрца. Без гэтага ў нас не было б шанцаў зняць усё, што мы задумалі, на тое фінансаванне, якое ёсць. І за гэта вялікі дзякуй акцёрам, камандзе, прадзюсарам і ўсім людзям, якія нам дапамагалі.

— Што было самым складаным падчас працы?

— Мікрабюджэт — і ўсе наступствы, якія вынікаюць з гэтага. Кожны дзень прыносіў новыя выклікі. Мы здымалі ва ўмовах, калі кожны спецыяліст, які працуе на пляцоўцы, выконвае адразу пяць функцый. І працавалі з прафесіяналамі, якіх не можам сабе фінансава дазволіць.

Яны працавалі за кошт знаёмства і ў якасці ласкі. Я, аператар і ўся каманда прадакшну ў цэлым у сімвалічным сэнсе запазычылі польскай індустрыі на 50 гадоў наперад. І я не ведаю, як мы будзем аддаваць гэты доўг.

Акрамя таго, наш праект — гэта вельмі эмацыйная гісторыя, і здымаць яе было няпроста яшчэ і таму.

— Чаму памянялі назву фільма з «8 гадоў і 3 месяцы» на больш драматычны варыянт — «Краіна пад шэрым небам». На што быў разлік?

— Папярэдняя назва прыдумалася хутка на патрэбы заяўкі на фінансаванне ў якасці працоўнай. Мы першапачаткова разумелі, што яе трэба будзе мяняць, назва занадта шмат раскрывала з сюжэту для гледачоў, якія не пагружаныя ў кантэкст, — а такіх будзе большасць.

На жаль, новая ніяк не прыходзіла, працавалі ў такім тэмпе, што засяродзіцца на пошуку правільнай назвы проста не атрымлівалася.

Калі казаць пра новую назву —«У краіне пад шэрым небам», — то драматызм тут зусім ні пры чым. Я магла б, у прынцыпе, паспрачацца з тым, у якой версіі больш драмы. Гэтая назва больш пасуе фільму і гісторыі. Да яе ёсць адсылка ў адной са сцэн фільма. На гэта і разлік.

— Якія ў цябе ўражанні ад знятага матэрыялу?

— Вельмі цяжка ацэньваць вынік, калі яго яшчэ няма — мантаж жа наперадзе. Мы знялі ўсё, што запланавалі, у прынцыпе, я задаволеная. Эфект будуць ацэньваць гледачы.

— У мяне было пытанне наконт бюджэту. Вы атрымалі падтрымку ад Польскага кінаінстытута па праграме мікрабюджэтных праектаў — 1 мільён злотых. Я перад інтэрв'ю спецыяльна пералічыў — гэта недзе крыху больш за 200 тысяч еўра. Ці можна зняць поўнаметражны фільм у Польшчы за такія грошы? У Беларусі мне б сказалі, што наўрад.

— У Польшчы таксама не, абсалютна. Гэта шостая частка ад сярэдняга бюджэту нескладанай камерцыйнай карціны, калі глядзець паводле мясцовых расцэнак у сярэднім. Наш бюджэт — гэта памер хутчэй студэнцкіх або дыпломных работ.

Пры гэтым мы працуем зусім не са студэнтамі, а са спецыялістамі-прафесіяналамі, і спрабуем уціснуць у 15 здымачных дзён працу, якая патрабуе 25-ці як мінімум.

Але гэта цана кампрамісу. У нас быў выбар: альбо мы працягваем і далей шукаць грошы на праект з перспектывай іх не знайсці ў найбліжэйшыя гады, або бяром тое, што ёсць. І было вырашана рэалізаваць праект з тымі магчымасцямі, якія ў нас ёсць проста цяпер. Наколькі гэта быў правільны выбар, яшчэ паглядзім.

— «У краіне пад шэрым небам» з'яўляецца развіццём фільма «У жывым эфіры». Звычайна так робяць рэжысёры на Захадзе, у якіх ёсць класная ідэя, але няма грошай на поўны метр. І яны здымаюць кароткі, каб знайсці прадзюсараў, якія захочуць у іх укласціся для стварэння поўнага метра.

У цябе быў такі ж план? Чаму ты вырашыла гэтую гісторыю развіваць далей, а не паспрабаваць сябе ў чымсьці іншым?

— Такога плана ў мяне не было. Тое, што было паказанае «У жывым эфіры», — гэта адна гісторыя, а «У краіне пад шэрым небам» — ужо іншая. Так, там таксама будзе сцэна стрыму з «Плошчы Перамен», але яна тут з'яўляецца стартавым пунктам для таго, каб паказаць, што здарылася пасля. І калі кароткі метр быў пра складаны выбар у стрэсавай сітуацыі, то поўны — хутчэй пра яго наступствы.

Гэта спроба зазірнуць за прастору цітраў першага фільма, паглядзець, як рашэнні некалькіх чалавек уплываюць на шырэйшую групу людзей, іх блізкіх. І гэта хутчэй кіно пра каханне, а не пра пратэст.

— Ты сказала, што фільм будзе пра каханне, і я адразу ўявіў, што атрымаецца нешта сярэдняе паміж меладрамай і турэмнай драмай. Як ты сама ўяўляеш кіно, зыходзячы са свайго ўнутранага разумення?

— Я сама цяпер у працэсе разумення, што атрымаецца. Бо фільм нараджаецца тройчы: падчас напісання сцэнара, на пляцоўцы і падчас мантажу. Гэта бесперапынны працэс, які пастаянна рухаецца. Калі моцна спрашчаць, гэта будзе фільм пра пару, якая спрабуе захаваць сябе — і адно аднаго пад прэсам сістэмы.

— Як я разумею, акцэнт у гісторыі будзе на мужчынскім персанажы.

— Не буду спойлерыць, але ў фільме два галоўныя героі — Лена і Ілля. Але мужчына грае ў сюжэце важную ролю. Паводле задумы глядач разам з ім перажывае важныя моманты гісторыі. Гэтая перспектыва падалася мне больш цікавай, менш даслоўнай.

У тым сэнсе, што мы разумеем, як цяжка цяпер у калоніях, як там абыходзяцца з палітвязнямі. Мы чакаем, што там будзе дрэнна. І наколькі дрэнна, залежыць ад канкрэтнай сітуацыі. А што адбываецца з чалавекам, які застаўся на волі, з яго рашэннямі і дзеяннямі, з яго жыццём, якое таксама пастаўленае на паўзу?

І для мяне зрабілася вялікім натхненнем тое, як Ігар Ільяш паводзіць сябе ў сітуацыі затрымання Каці. Таму мне хочацца зазірнуць у сярэдзіну гэтага чалавека, зразумець, якія рашэнні ён прымае, чаму ён іх прымае, чаго яму гэта каштуе.

— Кажучы пра фільм «У жывым эфіры», ты амаль заўсёды ўдакладняеш, што гэта не дакументальнае, а гульнявое кіно, натхнёнае рэальнымі падзеямі. У новым фільме дзе для цябе праходзіць мяжа паміж рэальнымі фактамі і выдумкай? Як ты яе выбудоўвала?

— Гісторыя Ігара і Каці — крыніца натхнення. Але не было мэты зрабіць біяграфічны фільм. Некаторыя рэальныя сітуацыі адаптаваныя, нейкія сцэны выдуманыя, нешта з рэальных падзей не згадваецца. І я абсалютна гатовая да таго, што падчас абмеркавання нехта скажа, што было вось так, а не гэтак.

Але задачы скрупулёзна прытрымлівацца ўсіх нюансаў лёсу людзей і не было. Мне важней, каб фільм дазваляў адчуць і ўсвядоміць, з чым беларусы сутыкнуліся ў 2020 годзе і працягваюць сутыкацца дагэтуль. Таму я стараюся перадаць дакладна адчуванні, а не асобныя факты і іх паслядоўнасць.

— Але частка гледачоў усё роўна прыме твой фільм за чыстую манету — як рэальную гісторыю журналісткі Кацярыны Андрэевай. Як ты да гэтага ставішся?

— Любы мастацкі фільм заўсёды спрашчае рэальнасць. Нейкія эпізоды выкідаюцца, іншыя застаюцца. Гэта працуе і з гульнявым кіно, і з дакументальным. У кожным выпадку гэта аўтарскі погляд на гісторыю, яго асабістае ўспрыманне, нават калі сюжэт прэтэндуе на пэўную гістарычнасць альбо біяграфічнасць. Вось як, напрыклад, было ў серыяле «Чарнобыль». Там у канцы кожнай серыі аўтары апісалі, што памянялі.

Часцей я агучваю пасля паказу, што ў рэальнасці затрыманне дзяўчат праходзіла не так, як у фільме. Таму фільм — гэта не адлюстраванне рэальнасці, а мастацкая выдумка, натхнёная падзеямі.

Трапляліся людзі, якія лічылі, што ўсё паказанае ў фільме было рэальнасцю. І ўспрымалі экранных герояў як жывых людзей. Гэта няправільна перш за ўсё ў дачыненні да жывога чалавека. З гэтым немагчыма змагацца, частка людзей усё адно працягне прымаць убачанае за чыстую манету.

— Наколькі падзеі, якія адбываюцца ў Беларусі ці з беларусамі, цікавыя польскім кінематаграфістам, гледачам?

— У нас быў усяго адзін пітчынг у Польскім кінаінстытуце, пасля якога нам адразу далі фінансаванне. Падчас прэзентацыі былі зададзеныя ўсяго два пытанні. Адно тычылася непасрэдна структуры сцэнара. А другое — чаму вы хочаце так мала грошай на такую гісторыю?

Не ведаю, наколькі гэтыя пытанні адлюстроўваюць зацікаўленасць польскага грамадства гэтай тэмай, але ў Польшчы цікавасць да Беларусі, на маю думку, ёсць.

Магу сказаць гэта па ўцягнутасці здымачнай каманды ў працэс. Людзі згаджаліся працаваць за значна меншыя грошы, чым прывыклі, альбо зусім бясплатна. Многія згаджаліся не проста таму, што можна ў кіно зняцца, а менавіта праз абраную тэму сцэнара.

— Ці можна назваць тваё кіно беларуска-польскім?

— Практычна ўся здымачная каманда складаецца з палякаў, акрамя мяне і маёй асістэнткі, яна таксама з Беларусі. І, вядома, беларускіх акцёраў. Але ў большасці момантаў гэта перадусім польскі фільм па беларускай тэме.

— Паколькі гэта твой поўнаметражны дэбют, ці адчуваеш ты груз адказнасці? З улікам таго, што раней ты здымала ўсё ж кароткаметражныя працы, а тут як-ніяк — поўная форма.

— Я адчуваю яго з усіх бакоў, кожную хвіліну, штодня. І не ведаю, што атрымаецца. Але даўно я столькі сіл ні ў што не ўкладала, колькі ў гэты праект. Калі нас чакае правал, то гэта будзе вынікам чаго заўгодна: недахопу грошай, таленту і г. д. Але ўжо дакладна не таго, што ў праект не ўклалі максімум намаганняў. Мы стараемся з усіх сіл.

— З улікам таго, што фільм фінансуе польская дзяржава, ці мае яна права ўмешвацца ў працэс стварэння? Прасцей кажучы, ці ёсць цэнзура і ў якой форме яна праяўляецца?

— Пасля пітчынгу ў мяне не было ніводнага кантакту з Польскім кінаінстытутам. Больш за тое, мае прадзюсары далі мне творчую свабоду вырашаць, якой будзе карціна, і ніякім чынам не спрабуюць абмяжоўваць мяне, акрамя фінансавага цэнзу, — што можам сабе дазволіць, тое і здымаем.

Але як мінімум на этапе сцэнара, які мы прадстаўлялі падчас пітчынгу, не было ніякіх пярэчанняў і спробаў уносіць свае карэктывы.

— Паколькі правобразам адной з гераінь фільма будзе палітзняволеная журналістка Кацярына Андрэева, ці ўспрымаеш ты яе ў якасці ролевай мадэлі для гледача?

— Не было і думкі паказваць гэты эпізод з жыцця Каці ў выглядзе прыкладу для пераймання. Я сябе стараюся паставіць на яе месца — і тое, што здарылася з ёй, асабіста мне б не хацелася перажыць. Але пры гэтым я паважаю яе саму і зроблены ёю выбар. І за тым, што разумеюць як гераізм, стаяць дні, месяцы, гады вельмі цяжкага шляху. Мы толькі можам яго прыняць і пастарацца падтрымліваць яе ўсімі сіламі, знаходзячыся на волі.

Але я б не хацела казаць пра гэта ў катэгорыях ролевай мадэлі, бо ролевая мадэль прадугледжвае не толькі паўтарэнне лёсу, але і фармуляванне культу ахвярнасці дзеля ідэі. Часта гэта не быў свядомы выбар. Мала хто выразна разумеў, якую цану за пратэст давядзецца заплаціць.

Часта жудасныя наступствы робяцца вынікам не толькі выбараў, але і выпадковасцяў. Ніхто ж не мог уявіць, што рэжым будзе караць тэрмінамі ў некалькі гадоў і нават дзесяцігоддзяў. Яшчэ два гады таму гэта здавалася проста страшнай фантазіяй, а сёння гэта ўжо частка рэальнасці. Таму я б асцярожна ставілася да пытанняў ідэалізацыі і гераізацыі любых учынкаў і падзей, бо гэта спрошчаная трактоўка складаных падзей.

— Паколькі твой фільм натхнёны эпізодам з жыцця Кацярыны Андрэевай, якая цяпер палітзняволеная, не магу не спытаць, што ты думаеш наконт стратэгіі іх вызвалення. І пра дыскусію, якая разгарнулася: патрэбны гандаль з Лукашэнкам альбо з уладамі наконт іх вызвалення ці не?

Ва ўсіх сваё меркаванне на гэты конт, але асаблівага поспеху ў вызваленні не відаць.

— У апошнія месяцы я жыву толькі фільмам і канкрэтнай гісторыяй, якую ў ім расказваю, так што ў мяне не было магчымасці сачыць за нюансамі дыскусіі на гэтую тэму. 

У маім разуменні сітуацыі палітвязні ўспрымаюцца рэжымам як рэсурс, падабаецца нам гэта ці не.

І рэжым будзе выкарыстоўваць гэты рэсурс і на ўнутраныя патрэбы застрашвання, і як інструмент у патэнцыйных перамовах з вонкавымі структурамі. Зноў жа, падабаецца нам гэта ці не.

Рашэнне — як мінімум у кароткатэрміновай перспектыве — адносна іх вызвалення таксама будзе прымаць толькі гэты рэжым. Калі спрабаваць абстрактна разважаць, то мы заўсёды ў пастцы спрашчэнняў. Дылема перамоў з тэрарыстамі. Няма простых адказаў на такія пытанні.

— Калі варта чакаць твайго фільма і якія ў вас ужо ёсць планы па яго прасоўванні?

— У нас ёсць планы на еўрапейскія фестывалі, але пакуль я нічога канкрэтнага не магу сказаць, бо фільма яшчэ няма. Мы, натуральна, шукаем магчымасці яго паказваць, прасоўваць, арганізаваць прэм'еру. Але гэта будзе вядома, як толькі з'явіцца матэрыял, з якім рэальна можна звяртацца да фестываляў.