«Сённяшняе беларускае тэлебачанне – не беларускае, не інтэлектуальнае і не прафесійнае»

У большасці з нас жыццёвы досвед абмежаваны пэўнымі абставінамі – месцам нараджэння, прафесіяй, краінай, дзе мы жывем. Калі слухаеш Генадзя Мікалаевіча Бураўкіна, не пакідае ўражанне, што гаворыш з цэлай эпохай – багатай і неаднароднай. Ад народных пісьменнікаў да партыйных кіраўнікоў, ад бабраловаў да дыпламатаў, ад «Правды» да ААН – ён бачыў самых розных людзей, начальнікаў і і калегаў, перажыў некалькі гістарычных пераломаў. Ён не назіраў нашу беларускую гісторыю, ён рабіў яе.

Як Пазняк у “Правде” друкаваўся

Наколькі я магу разумець, гэта ці не вышэйшае дасягненне для журналіста ў той час. Што паўплывала на такі хуткі журналісцкі рост? Быў нейкі шчаслівы выпадак?

– Я думаю, што тут сапраўды была ня толькі пэўная адзнака маіх здольнасцяў, але ў нейкім сэнсе і ўдача. Успамінаючы цяпер той час, я магу смела сказаць – журналісты, якія працавалі ў “Правде”, былі сапраўды аднымі з найлепшых.

Можа быць, у спаборніцтве паміж “Правдой” і «Известиями» ў сэнсе літаратурнага майстэрства, журналісцкага вынаходніцтва выйгравалі “Известия”. Але “Правда” мела свой стыль, свае “козыры”, у ёй больш сачылі ня столькі за прыгажосцю, колькі за дакладнасцю і праблемнасцю.

Я трапіў у “Правду” ў многім дзякуючы Івану Рыгоравічу Новікаву, вядомаму беларускаму пісьменніку-дакументалісту. І адразу ў нас адбыўся пэўны падзел – ён браў на сябе партыйнае жыццё, грунтоўныя эканамічныя матэрыялы, а я спрабаваў пісаць фельетоны, замалёўкі пра рэдкія прафесіі і рэдкіх людзей: саломапляценне, бабраловаў, ганчароў... Здаецца, мы неблага дапаўнялі адзін аднаго.

– А як тады складваліся адносіны паміж карэспандэнтам самай галоўнай партыйнай газеты і начальствам – у шырокім сэнсе? Як вырашаліся нейкія канфліктныя сітуацыі?

– Калі ехаў на знаёмства ў “Правду”, я не верыў, што туды траплю. І на першай сустрэчы з галоўным рэдактарам газеты Міхаілам Васільевічам Зімяніным (пазней – сакратар ЦК КПСС) я сябе паводзіў залішне смела.

Справа ў тым, што якраз у гэты час мы разам з Анатолем Вярцінскім падрыхтавалі ліст і сабралі подпісы ў абарону Васіля Быкава. Тады ў “Советской Белоруссии” быў апублікаваны рэдакцыйны артыкул, які “знішчаў” Быкава за ягоную “акопную праўду” пра вайну. Мы з Вярцінскім напісалі ліст у ЦК і сабралі пад ім подпісы. Подпісы паставілі ня толькі нашы равеснікі, але і “зубры” старэйшага пакалення – Міхась Лынькоў, Іван Мележ, Янка Брыль, Аркадзь Куляшоў.

Вядома, для нас гэта было вялікай падтрымкай. Але ў высокіх кабінетах ліст гэты быў успрыняты з вялікім незадавальненнем. І на сустрэчы з Зімяніным я не хаваў сваёй салідарнасці з Васілём і рэзка пярэчыў ягоным крытыкам, што, як я пазней даведаўся, яму і спадабалася.

Пасля таго, як мяне ўжо зацвердзілі, Зімянін мне сказаў: “У Беларусі ў цябе толькі адзін начальнік – першы сакратар ЦК КПБ Пётр Міронавіч Машэраў” Астатнія не маюць права табе даваць указанні. Калі будзе канфлікт, я цябе падтрымаю”.

А ў мяне былі канфлікты. Першы – гісторыя з Нямігай, калі за адну ноч знеслі старую забудову ў цэнтры Мінску. У “Правде” быў надрукаваны падрыхтаваны мною артыкул Зянона Пазьняка і Лявона Баразны, дзе гаварылася пра неабходнасць захоўваць такія куточкі, рэстаўраваць іх, зрабіць “сувенірам” Мінска. Але не гледзячы на гэты артыкул, улады горада за адну ноч Нямігу знеслі.

Другі раз тагачаснаму галоўнаму беларускаму ідэолагу не спадабаўся мой рэпартаж з майстэрні мастака Міхаіла Савіцкага, якога лічылі “недастаткова савецкім”. Зімянін стаў на мой бок у канфлікце.

Але ў цэлым у карэспандэнта “Правды” было куды болей свабоды, чым у журналістаў беларускіх выданняў. І адначасна была агромністая адказнасць, каб не падставіць сябе і людзей

Машэраў казаў – “Калі б я не пахваліў Брэжнева, то ўжо не быў бы Першым сакратаром ЦК КПБ”

– Калі вы ўжо ўзгадалі пра Машэрава.. Пра Пятра Міронавіча ёсць легенда, ёсць міф, што ўсталяваўся ў народнай памяці. Але я таксама чуў ад кіраўнікоў таго часу, што часам ягоныя выступы былі занадта зацягнутымі, нуднымі. Наколькі вашы ўражанні пра Машэрава супадаюць з агульнапрынятымі ўстаноўкамі?

– Бяру на сябе смеласць сказаць, што я трошкі ведаю Машэрава і як палітыка і як чалавека. Я нарадзіўся ў Расонскім раёне і быў там у час акупацыі, а Машэраў якраз там пачынаў сваю партызанскую дзейнасць. Людзі яго памяталі і вельмі любілі яшчэ да вайны, калі ён быў настаўнікам. Падчас вайны фашысты расстралялі маці Машэрава, і партызаны казалі, што ён шукаў сябе смерці, лез у кожным баі на ражон, двойчы быў цяжка паранены.

Машэраў быў сапраўдным героем, а не з-за пасады. І калі ў большасці такіх асобаў у граматах Героя Савецкага Саюза запісана “за арганізацыю, за кіраўніцтва.. і гэтак далей”, то ў Машэрава запісана – “за асабістую храбрасць і мужнасць”.

Дадам, што бацька яго быў раскулачаны і загінуў у Сібіры, – і таму, думаю, што ён лепш за іншых адчуваў чужое гора і няпростасць нашай гісторыі.

Тое, што, як вы кажаце, часам у яго былі доўгія і нудныя прамовы – так, быў такі грэх у Пятра Міронавіча... Я гэта звязваю з яго прафесіяй настаўніка. Пагаварыць ён любіў, гэта так.

– Ці праўда, што ён быў шчырым камуністам, верыў у камуністычныя ідэі?

– Не сумняваюся. Ён верыў у камуністычныя ідэі, але і ведаў сапраўдную вартасць некаторых асобаў.

Аднойчы, у 80-я, калі я ўжо кіраваў тэлебачаннем, у нас была цікавая шчырая размова. Перад гэтым на нейкім ці то пленуме ці то з’ездзе ён вельмі ўжо горача, залішне хваліў Брэжнева, і я можа неяк неасцярожна сказаў пра гэта.

А Машэраў мне кажа: “Так, залішне. Але ў мяне адно апраўданне – Аліеў і Шэварднадзэ хвалілі яшчэ больш. Я ўсё разумею, і больш чым ты ведаю, якая бяда для нашага народа, што Брэжнеў кіруе краінай. Аднак калі б я не пахваліў яго, то вярнуўшыся ў Мінск, я б ужо не быў першым сакратаром ЦК КПБ. І быў бы на маім месцы, на жаль, не лепшы. А мне вельмі дорага тое, што мы ў Беларусі зрабілі.”

Таму калі ў мяне пытаюцца пра Машэрава, я заўсёды даю яму высокую ацэнку, хаця і не прэтэндую на ісціну ў апошняй інстанцыі. Але я ведаў ТАКОГА Машэрава. Хай іншыя расказваюць пра тое, якога яны ведалі Пятра Міронавіча.

У Машэрава была дарагая мне рыса, якой вельмі не хапае сённяшнім кіраўнікам: ён паважаў таленты і здольнасці іншых, любіў радавацца, што нехта ўмее тое, чаго не можа ён. І такім было яго стаўленне да Броўкі, Куляшова, Мележа, Макаёнка, Анікейчыка. Ён наогул вельмі душэўна любіў інтэлігенцыю.

“Беларускія кіраўнікі, у тым ліку і Машэраў, найперш адчувалі сябе камуністамі, потым савецкімі людзьмі, і толькі потым беларусамі”

– Пасля 1995 году, пасля рэферэндуму аб мовах у беларускай творчай інтэлігенцыі часткова адбывалася пэўная пераацэнка стаўлення да нацыянальных пытанняў. Высветлілася, што на фоне таго, што робіць Лукашэнка, савецкія кіраўнікі ставіліся да беларускай мовы больш паважліва. З іншага боку, існуе цвёрдая аксіёма, што беларускія савецкія кіраўнікі былі самыя савецкія, з самымі слабымі нацыянальнымі пачуццямі. Ці так гэта?

– Як ні горка гэта гаварыць, але ў савецкі перыяд Беларусі стаўленне да нацыянальнай мовы і культуры было, па-мойму, лепшым. Зразумела, тады над усімі вісеў лозунг: стварыць новую супольнасць людзей – савецкі народ. І само сабой разумелася, што будзе адна мова – руская. І гэтаму так ці іначай падначальвалася ўся палітыка і практыка.

Беларускія кіраўнікі даволі дысцыплінавана праводзілі ў жыццё гэтую маскоўскую палітыку. Яны, у тым ліку і Машэраў, у адрозненне ад прыбалтыйскіх калег, найперш адчувалі сябе камуністамі, потым савецкімі людзьмі, і толькі потым беларусамі.

Гэта было. Але і Машэраў, і Ц.Я. Кісялёў, А.Н.Аксёнаў, Н.Л. Сняжкова мелі вялікую павагу да беларускасці. А ў чым гэтая беларускасць тады магла праявіцца? Найперш і найбольш у літаратуры і культуры.

Пасля рэферэндуму 1995 году адбыліся вельмі трагічныя для беларускай мовы і культуры падзеі. Вазьміце вы два пісьменніцкія саюзы – Саюз беларускіх пісьменнікаў і Саюз пісьменнікаў Беларусі. Дзе, калі Саюз пад кіраўніцтвам Чаргінца выступіў у абарону беларускай мовы і культуры? Да і што ўрэшце яны могуць сказаць, калі іхні кіраўнік ня ўмее гаварыць па-беларуску? І дзе толькі можна, а нават і ня можна, як на адкрыцці помніка Багушэвічу, дэманструе гэта. Гэтаму нават здзівіліся яго расейскія калегі, якія нядаўна прыязджалі ў Мінск

– Вы гаварылі пра свае размовы з Пятром Міронавічам. Я ўвогуле люблю многім сталым людзям задаваць пытанне, як яны ставіліся да таго, што адбывалася ў савецкі час.

З аднаго боку, несумненна, у вас быў крытычны настрой да савецкай рэчаіснасці, “фіга ў кішэні”, з іншага – была даволі яркая кар’ера. Як вы пераадольвалі гэтую супярэчнасць? Усе заканчвалася анекдотамі на кухнях? Ці існаваў нейкі ўнутраны душэўны разлом, ці было адчуванне нейкай унутранай драмы, трагедыі, ад разумення таго, што гэтая сістэма надоўга, а можа назаўжды?

– Шчыра скажу, што адчування драмы і трагедыі ў мяне не было. Было адчуванне і бачанне таго, што нешта робіцца не так. Справа ў тым, што ў нашага пакалення асабліва і выбару не было – мы нарадзіліся пры гэтай уладзе, мы ў ёй жылі, і ведалі, што гэта будзе заўсёды.

Але мы бачылі, што нешта робіцца не так, несправядліва, па-дурному. І скажу шчыра, пасля славутага 20-га з’езду я ўсё гэта спісваў на тое, што былі нядобрыя кіраўнікі. “Вось калі б быў жывы Ленін, ён бы гэтага не дапусціў..”

І веры, што ў гэтым рэжыме можа быць нешта іншае, лепшае, нам надавалі такія падзеі, як Пражская вясна. Я верыў у сацыялізм з чалавечым тварам.

Вядома ж, я ў сваім асяродку з Васілём Быкавым, Рыгорам Барадуліным, Міколам Матукоўскім, маскоўскімі сябрамі, мы ўсё гэта абмяркоўвалі. Але я ніколі не мог прадбачыць, што гэта ўсё так хутка зменіцца. Тое, што вось-вось разваліцца Савецкі Саюз, і ўся сістэма разбурыцца, такога адчування не было.

А цяпер час ідзе – а дзе ж тое новае, чыстае, справядлівае, пра што мы марылі? У пачатку 90-х здавалася – во, нарэшце прыйшлі часы, якія нам мроіліся і бачыліся! А ўсё так хутка і жорстка павярнулася назад.

Самае жахлівае – вярнулася хлусня на ўсіх узроўнях, тое, што нас найбольш абражала ў Савецкім Саюзе. Што такое, напрыклад, “Лінія Сталіна” – гэта ж бессаромная, нахабная мана пра Вялікую Айчынную вайну.

“Ад сваёй паэмы “Ленін думае пра Беларусь” я не адракуся”

– Калі вы ўжо самі ўзгадалі імя Леніна, то не магу не ўзгадаць вашу паэму “Ленін думае пра Беларусь”, якую мы ў савецкі час праходзілі ў школе. Як вы зараз ставіцеся да гэтай паэмы? Улічваючы, што вы там пішаце пра Скарыну, Каліноўскага, Купалу – мяркую, для вас гэта было нейкай формай, як можна было несці беларускасць, прыкрываючыся імем Леніна...

– Я ад гэтай паэмы не адракаюся і не адракуся. Тады, калі я яе пісаў, у 1977 годзе, я вельмі шмат чаго пра Леніна не ведаў.

А, па-другое, для мяне важна было праз цэнзуру правесці тое, што я думаў пра нашу гісторыю, мову. Я ўзяў дарагія для мяне імёны – Скарына, Каліноўскі і Купала – і паспрабаваў “дадумаць”, ці мог Ленін пра іх ведаць. Дарэчы, калі я быў у музеі Леніна, то ў ягонай вялізнай бібліятэцы заўважыць і кніжачку Купалы.

Што да паэмы, то мне вельмі дарагая думка Масея Сяднёва. У свой час, калі я працаваў у ААН у ЗША, нехта ў парламенце рабіў заявы, чаму аўтар такой паэмы прадстаўляе Беларусь за мяжой. Тады мне Масей сказаў: “Чаго ты хвалюешся? Паэма добрая, цікавая, паэма не пра Леніна, а пра Беларусь”.

А мой сябар Рыгор Барадулін увогуле сфармуляваў так: “Во, у нас тут так ніхто не хоча думаць пра Беларусь, а Бураўкін прымусіў і Леніна думаць пра Беларусь”.

“Тое, што я зрабіў на БТ, вытапталі за тры гады”

– Давайце пагаворым пра вашу працу на тэлебачанні, калі вы ў 1978–1990-ым узначальвалі дзяржаўны камітэт БССР на тэлебачанні і радыёвяшчанні. Як вам удалося беларусізаваць тэлебачанне, і зрабіць БТ сапраўды паўнацэнным тэлеканалам?

– Я вельмі доўга не згаджаўся туды ісці. Тады я працаваў галоўным рэдактарам часопіса “Маладосць”, і мне вельмі не хацелася сыходзіць з такой творчай працы. Але мяне фактычна змусіў зрабіць гэта Пётр Міронавіч Машэраў.

Мне дапамагала тое, што ў калектыве былі людзі, якім беларушчына была блізкая – і на шчасце, гэта былі адны з самых таленавітых журналістаў рэжысёраў. Таму, тыя, каму не падабалася наша “беларусізацыя”, вымушаныя былі цягнуцца да лепшых.

Мы ўвялі моўныя курсы, на беларускую мову была пераведзеная ўся дакументацыя. Усе планёркі і паседжанні калегіі я вёў на беларускай мове.

Закон быў такі – кожны журналіст на радыё і тэлебачанні павінен свабодна валодаць беларускай і рускай мовай, і карыстацца пры размове ў людзьмі той, якая дапамагае найлепш выканаць журналісцкую задачу. Але пачынаць з беларускай мовы і памятаць, што ў нас беларускае тэлебачанне.

Былі выпадкі, да нас прыходзілі людзі, якія не валодалі беларускай мовай. Напрыклад, Люда Разанцава, якая закончыла Маскоўскі ўніверсітэт. Яна была на практыцы ў нас, ёй вельмі спадабалася наш калектыў, і яна захацела ў ім працаваць.

Я кажу ёй: “Не праблема, ты разумная дзяўчына і добрая журналістка”. Яна пытаецца: “Колькі вы даяце мне часу на авалодванне беларускай мовай?” – “Паўтары гады”. Аднак Люда авалодала мовай раней і пасля нават вяла этнаграфічныя перадачы. Таму ўсе размовы пра тое, што журналісты не ўмеюць і не могуць навучыцца мове – мяне проста абураюць.

На тое, каб давесці Беларускае тэлебачанне да дастаткова высокага творчага ўзроўню і зрабіць яго хаця б у большасці нацыянальным, я патраціў 12 гадоў свайго жыцця. А тыя, хто прыйшлі потым, вытапталі ўсё за тры гады!

Для нас тэлебачанне было часткай культуры, а не толькі інфармацыйным сродкам. Мы здымалі тэлефільмы, тэлеспектаклі, тэлебалеты, тэлеоперы, мы вялі тэлевізійныя клубы, стваралі тэлепартрэты выбітных асобаў культуры, паказвалі сапраўдных спевакоў, а не тое, што зараз…

Гляджу цяперашняе тэлебачанне і дзіўлюся. У наш час на экране 80 працэнтаў быў арыгінальны прадукт. А цяпер – чужыя фільмы і скляпаныя па чужых узорах шоў. Куды яны дзяюць дзяржаўныя грошы?

Трошкі ведаю тэлекухню і бачу: непрафесійна працуюць аператары, не відно рэжысуры, нават святло паставіць часам не ўмеюць. Таму, па маім сумным перакананні, сённяшняе беларускае тэлебачанне – не беларускае, не інтэлектуальнае і не прафесійнае.