Кірылюк: Чарговае пашырэнне паўнамоцтваў сілавікоў можа сведчыць пра напружанне ўнутры сістэмы

Палата прадстаўнікоў прыняла ў другім чытанні законапраект «Аб зменах у законы па пытаннях дзейнасці Следчага камітэта», які, сярод іншага, рэгулюе парадак надання СК паўнамоцтваў па апрацоўцы персанальных звестак.

Цяпер следчыя змогуць «у адпаведнасці з ускладзенымі на іх задачамі без згоды фізічных асобаў» атрымліваць звесткі «з інфармацыйных рэсурсаў [сістэм], якія змяшчаюць персанальныя дадзеныя». А таксама мець доступ, «у тым ліку дыстанцыйны, да гэтых рэсурсаў».

Пра тое, што азначае чарговае пашырэнне паўнамоцтваў сілавікоў, Филин пагутарыў з юрыстам НАУ Міхаілам Кірылюком.

— Няўжо спецслужбам, сілавікам мала доступу да прыватнага жыцця беларусаў? У чым тут можа быць мэта? Гэта дадатковае застрашванне людзей ці гаворка можа ісці пра нейкія іншыя матывы?

— Гэта дваістая сітуацыя. З аднаго боку Лукашэнка сказаў у свой час, што «часам не да законаў». І, быццам бы, усе разумеюць, што сілавікі атрымалі такім чынам дазвол на любыя дзеянні. І часам гэта насамрэч так і ёсць.

Але адначасова і той жа Следчы камітэт, і пракуратура, і МУС — гэта вялікія бюракратычныя сістэмы. Якія ў дачыненнях з іншымі бюракратычнымі сістэмамі — іншымі дзяржаўнымі ўстановамі, дзяржпрадпрыемствамі — любяць, каб усё было ўзгоднена, каб іх дзеянні былі ўхваленыя на ўсіх узроўнях кіраўніцтва.

Бо сёння ты спрабуеш атрымаць нейкую інфармацыю ў сумежным ведамстве, а заўтра на цябе прыходзіць скарга ва Упраўленне ўласнай бяспекі, нібыта ты перавысіў свае службовыя паўнамоцтвы.

Гэта тое, што мне відавочна як праўніку, які практыкаваў у Беларусі папярэднія 15 гадоў.

Што датычыць новых паўнамоцтваў. Так, цяпер СК можа падаць запыт у МТС ці «Белтэлекам», каб атрымаць нейкія дадатковыя звесткі. Мне падаецца, што гэта тое, што яны ўжо рабілі доўгі час. Цяпер жа гэта пераходзіць на новы ўзровень дакументацыі. На больш афіцыйны ўзровень.

І тут гаворка не пра тое, што сачэнне за беларусамі робіцца больш татальным. Проста гэты факт перастае быць прыкметай надзвычайнага становішча, якое дэ-факта існуе ў Беларусі ад 2020 года. Гэтая практыка пераходзіць на сталыя рэйкі.

— То бок, гэта такая спроба надаць сваім дзеянням бачнасць законнасці, каб неяк падсцяліць сабе саломку на будучыню?

— Людзі, якія працуюць у следчых органах, у пракуратуры, яны таксама баяцца патрапіць пад рэпрэсіі. І сам Лукашэнка не дае ім пра гэта забыць. Ён рэгулярна ператрасае сілавыя органы. Вось нядаўна ДФР перападпарадкавалі КДБ. А ўчора ён прыгразіў чыноўнікам рэпрэсіямі.

Гэта робіцца рэгулярна і свядома. І таму ўсе зацікаўленыя ў тым, каб максімальна сябе абараніць. Бо калі права працуе выбарачным чынам, калі яно робіцца інструментам палітычнага пераследу, то ніхто не можа адчуваць сябе ў бяспецы.

Я ўжо казаў пра такі парадокс. Калі да ўлады прыйдуць прадэмакратычныя сілы і пачнуць усталёўваць прававую дзяржаву, то ў бяспецы сябе будуць адчуваць не толькі прыхільнікі Ціханоўскай ці проста нейтральныя грамадзяне, але і ўчорашнія следчыя, супрацоўнікі МУС.

А сёння сілавікі таксама знаходзяцца пад прэсінгам. Бо гісторыя нам кажа, што калі сканчваюцца «звычайныя» ворагі, то іх пачынаюць шукаць сярод сваіх, у тым ліку і ў органах.

І ў такіх выпадках знойдзены сярод сваіх «вораг» цэніцца куды вышэй, чым просты студэнт ці шараговы дысідэнт. А «здраднікаў», як вядома, каралі больш жорстка. І ў сучаснай гісторыі такія прыклады ўжо ёсць.

Таму гэта кажа хутчэй не пра скіраванасць на яшчэ большае запалохванне грамадства. Гэта, калі меркаваць па нейкіх ускосных прыкметах, кажа хутчэй пра ўнутраную напружанасць у саміх сілавых органах.

— Што можа чакаць такія законы ў будучыні, пры змене ўлады на менш рэпрэсіўную, а то і на дэмакратычную? І што чакае тых, хто выкарыстоўвае іх дзеля пераследу грамадзянаў, ці будуць яны пакараныя?

— Калі казаць пра адказнасць за выкарыстанне гэтых законаў, то тут многае будзе залежыць ад таго, як менавіта яны былі выкарыстаныя.

Чым адрозніваецца дэмакратыя ад дыктатуры? Мы, дэмакратычныя сілы, выступаем супраць агульнага прымянення заканадаўства. Сам факт, што нехта працаваў у Следчым камітэце і меў магчымасць паводле такога закона сачыць за кім заўгодна, не азначае, што яго трэба аўтаматычна кідаць у турму на 10 год.

Гэта можа быць толькі падставай для люстрацыі. Калі нехта проста хадзіў на працу ў Следчы камітэт пасля 2020-га, калі пры гэтым няма ніякіх сведчанняў, што гэты чалавек хоць неяк дапамагаў беларусам у гэтыя цяжкія часы, то я асабіста не бачу падставаў, каб ён працягваў працу тут і далей.

Я асабіста не жадаў бы, каб на такіх людзей працягвалі выдаткоўваць грошы з бюджэту, проста па маральна-этычных прычынах. Ёсць такі просты крытэр — страта даверу. Можа гэта і добры чалавек, але даверу да яго ўжо няма, каб ён і далей працаваў у СК. У камерцыйнай структуры — пытанняў няма.

Іншая справа, калі следчы выкарыстоўваў такую магчымасць для злоўжывання правам. Напрыклад, завёў крымінальную справу з відавочнымі прыкметамі палітычнага пераследу. За падпіску на тэлеграм-канал, прызнаны «экстрэмісцкім» ці «тэрарыстычным», напрыклад.

Але пры гэтым у ягоным змесце па факце няма ні тэрарызму, ні экстрэмізму, а ёсць публікацыі пра палацы Лукашэнкі. І за гэта чалавека пасадзілі на некалькі гадоў.

У такім выпадку я бачу выразныя прыкметы злоўжывання службовым становішчам, што патэнцыйна пагражае, калі не памыляюся, ад 3 да 10 год, у залежнасці ад цяжару наступстваў такіх дзеянняў.

І тут існаванне такога закону не можа быць падставай для апраўдання. У нас ёсць гістарычныя прыклады, той жа Нюрнбергскі працэс, на якім нямецкія суддзі спрабавалі апраўдаць сябе тым, што выконвалі дзейсныя законы.

Думаю, і ў нашым выпадку гэта не стане падставай для апраўдання. Бо здаровага сэнсу дастаткова, каб зразумець, што ў чытанні тэлеграм-канала Сяргея Ціханоўскага ці Віктара Бабарыкі няма небяспекі і крыміналу.

А садзіць за гэта чалавека за краты — гэта відавочны ўдзел у палітычных рэпрэсіях, гэта злоўжыванне службовым становішчам. І за гэта павінна быць пакаранне.

Што тычыцца магчымай адмены гэтых законаў, то тут трэба разумець, што яны не прымяняюцца самі па сабе, проста па факце існавання на паперы. Законы прымяняюць людзі.

І калі ў краіне зменіцца ўлада, то гэта будзе азначаць прыход новых людзей, якія наўрад ці будуць прымяняць такія законы. Гэта па-першае.

Па-другое, у тых жа ЗША ці ў Вялікабрытаніі ёсць законы, якія не змяняюцца стагоддзямі, але яны проста не прымяняюцца. Адмена гэтых законаў будзе не самай складанай і першачарговай задачай пасля змены ўлады. Самае галоўнае, на маю думку, гэта тое, як людзі будуць трапляць на такія пасады.

Сёння прызначэнне тых жа суддзяў — ад раённага да вярхоўнага — праходзіць праз Лукашэнку і ягоную адміністрацыю. Трэба гэта мяняць, каб суддзя разумеў сваю адказнасць не перад кіраўніком дзяржавы, а перад грамадзянамі краіны.

Для гэтага трэба рабіць так, каб суддзі абіраліся шляхам наўпроставых выбараў ці праз парламент або мясцовыя ўлады. То бок, ствараць сістэму, якая не будзе канцэнтравацца на адной асобе, а будзе размяркоўвацца на як мага большую колькасць беларусаў.    

Вось тады сістэма будзе працаваць куды лепей. І суддзі будуць разумець, што ў выпадку чаго яны могуць страціць пасаду не таму, што не спадабаліся свайму кіраўніцтву ці прэзідэнту. А таму, што імі незадаволеныя людзі ў акрузе, у якой яны вершаць суд.

Вось тады судовая сістэма будзе працаваць. І суддзя, калі пабачыць несправядлівы закон (а такія законы ёсць шмат у якіх краінах, не ўсе законы стоадсоткава ідэальныя), ён яго не прыменіць, а будзе шукаць больш справядлівы.