Гісторык: «Ніколі беларусы не стаялі на краю бездані так блізка, як зараз»

У межах спецпраекту Вытокі «Салідарнасць» аналізуе беларускі нацыянальны характар і спрабуе знайсці разам з гісторыкамі, культуролагамі, пісьменнікамі адказ на пытанне, хто такія беларусы як нацыя, і куды мы ідзем. Наш сённяшні суразмоўца ў мэтах бяспекі пажадаў застацца не названым.

«Нас прывучалі з дзяцінства да гвалту, мы яго нават і не заўважаем»

— Шмат хто з даследчыкаў называе беларусаў запозненай нацыяй. А як вам падаецца, наколькі мы сфарміраваныя як нацыя?

— Тут мы трапляем у пастку тэрміналогіі. Ёсць розныя вызначэнні, што такое нацыя. У класічным разуменні прынята лічыць, што нацыя ствараецца з дзяржавы. Так у ХІХ стагоддзі стварэнне нацыянальных дзяржаў прыводзіць да стварэння нацый.

Але зараз мы бачым, што не ўсе вызначэнні пасуюць. Мы часта бачым нацыі, у якіх няма сваіх уласных моў, але яны маюць выразную нацыянальную свядомасць. Мы бачым нацыі, якія даўно маюць дзяржаўнасць, але так ніяк і не выспяваюць у тым сэнсе, у якім мы сабе класічна ўяўляем нацыі ў Еўропе.

Тое самае і з беларусамі. У нас яшчэ няма нічога агульнага, апроч той палітычнай сітуацыі, у якой мы апынуліся 30 гадоў таму. Нічога нас па вялікім рахунку не лучыць. Мы маем змушанае існаванне ў пэўных межах, якое кантралюецца ўладай — і ўсе. А гэтага, бадай, малавата.

Нацыя выспявае да канца тады, калі людзі вераць у закон, які пішуць тыя, каго яны рэальна выбіраюць. Вось гэтае адчуванне, што твой голас мае значнасць, што ты саўдзельнік таго, што робіцца ў дзяржаве, і фармуе нацыянальную свядомасць.

Людзі павінны адчуваць адказнасць за сваю дзяржаву, за сваю нацыю, за лёс наступнага пакалення, мець пэўныя правы і абавязкі і добраахвотна іх выконваць. У нас пакуль гэтага няма.

Але, з іншага боку, факт, што беларусы імкнуцца да стварэння сваёй дзяржавы, стварылі велізарную нацыянальную культуру. Таму можна казаць, што мы ў нейкай такой стадыі фармавання, мы недааформленая нацыя.

— А якімі рысамі менталітэту, як вам падаецца, валодаюць беларусы?

— Так, беларусы, вядома, адрозніваюцца ад іншых нацый. І адна з такіх рыс — гэта крайні эгацэнтрызм і крайні прагматызм. Крайні! Нас вучаць з дзяцінства: памаўчы, нікуды не лезь, не высоўвайся, грабі толькі пад сябе і чхаць на астатніх. Якасці, цалкам адрозныя ад хрысціянскай маралі.

Хаця вось гэты крайні эгацэнтрызм, некамунікабельнасць, можа, у перспектыве і адыгралі б нейкую пазітыўную ролю. У тым сэнсе, што да беларусаў таму гэтая дзяржаўная ідэалогія і не прыліпае.

Я нават у кашмарным сне не ўяўляю, каб нехта меў у сваёй калекцыі дыскі праўладных выканаўцаў, ставіў для душы Дарафееву, хадзіў на дыскатэку са значком БРСМ, альбо спампаваў для сябе ўсе навінкі «Беларусьфільма», напрыклад «Глыбокую плынь» ці «Вам заданне».

Можа, канешне, такія людзі і ёсць, але я не ўяўляю такі тыпаж чалавека. Так, глядзяць БТ за змушанасці, бо больш глядзець нама чаго, і тое дзеля надвор’я.

І ў выніку мы бачым вось гэты крайні цынізм, вось гэтую двудушнасць, якая спрадвеку сядзіць ў беларусах, і пра якую пісалі Гарэцкі і Купала. І яе не вытравіць ні за пакаленне, ні за два.

— Атрымліваецца не вельмі кампліментарна.

— Але ж гэтаму таксама ёсць свае прычыны. Як тое, што беларусы ў абсалютнай большасці ніколі не мелі сваёй зямлі. Толькі адно пакаленні збіралася «прыдбаць свой кут» — як тут жа адна вайна, другая, калектывізацыя, сталінізм, пасля калгас. Скончыўся калгасны лад — і ўсё адно да сёння засталася гэтая дзяржаўная манаполія на зямлю.

Вось гэтая адсутнасць нечага свайго і змушанасць неяк прыладжвацца да «не сваёй», чужой улады, ва ўмовах вось гэтага несупыннага гвалту і манаполіі ўлады на гэты гвалт і сфармавала за пакаленні пэўны склад менталітэту.

Нас прывучалі з дзяцінства да гвалту, мы яго нават і не заўважаем. Ідзеш у метро — «пакажыце сумачку». Заходзяць дзеці ў школу — а там гэты вахцёр. І ўся гэтая логіка неяк выкруціцца так, каб праскочыць паміж вахцёрамі, вартаўнікамі, міліцыянтамі, паліцыянтамі ў нас перадаецца ад прадзедаў, з пакалення ў пакаленне.

У беларусаў ёсць вось гэтая незагойная траўмаванасць. Адсюль гэты татальны недавер да ўсіх. Беларусы ж не вераць нікому, як той хрысціянскі Фама. Гэта ж тыповае, беларускае: «А я нікому не веру. Усе ўрут».

А на такіх падставах рухацца наперад і нешта ствараць пазітыўнае цяжкавата. Таму гэта мне падаецца фатальнымі беларускімі якасцямі.

Гэта не ўнікальна, дарэчы. Такімі рысамі валодаюць усе балкана-каўказскія народы. Ім таксама ўласцівая вось гэтая двудушнасць, няшчырасць — гэта цяжкая спадчына імперыі.

«Беларусы — як хамелеончыкі, куды іх ні прыткні — у Туніс, Польшчу, Расію — і іх адразу не відаць»

— Але ж ёсць у нас хоць нейкія пазітыўныя рысы?

— Безумоўна. Памятаеце, як там усе былі ў шоку, як беларусы здымаюць абутак перад тым, як узлезці на лаву падчас масавых пратэстаў?

Беларусы таксама ведаюць меру. Масавае абурэнне ў 2020 годзе выклікала якраз празмернасць гвалту. Вось гэтае пачуццё меры, нейкая прыродная тактоўнасць, не толькі пра сябе шмат не казаць, але і другіх не вымагаць раскрываць душу — тут вельмі шмат пазітыўнага.

Беларусы таксама рацыянальныя ў паводзінах. Яны спакойныя, не шумяць, не крычаць, гавораць ціха, у паўголаса, бо не хочуць быць заўважнымі. І ў прынцыпе гэта зручна, калі ўсе незаўважныя.

Памятаю, прыехалі мы неяк з жонкай у Туніс, а там гатэль аформлены ў маўрытанскім стылі — уся гэтая пярэсткасць. Вось мы сядзім у фае і глядзім, як людзі фоткаюцца ў гэтым антуражы. І раптам адна сям’я стала і — раз — усе нібыта растварыліся ў гэтых арабесках. Як хамелеоны — іх наогул стала не відаць. Кажу жонцы: «Ну стапудова беларусы». Так і выйшла.

Беларусы — як хамелеончыкі, куды іх ні прыткні — у Туніс, Польшчу, Расію — і іх адразу не відаць. У прынцыпе гэта патэнцыйна не дрэнна.

Але ж пры гэтым ў большасці сваёй беларусы не ўдзячныя. Яны не вераць, што чалавек можа табе нешта шчыра зрабіць. Гэта таксама выхавана пакаленнямі.

У кнізе «Нашы касцёлы» ксяндза Язафата Жыскара, дзе расказваецца пра розныя парафіі Мінска-Магілёўскай архідыяцэзіі, проста рэфрэнам ідзе: бедны край, няшчасная Беларусь, бедныя забітыя, зацюканыя людзі. Ксяндзы прыходзяць, гавораць з імі па-беларуску, а тыя ў адказ: «Нармальна, попушка, мы па-польску панімаем. Не напрагайся».

Той жа латыш, літовец нясуць капейчыну, каб падтрымаць пробашча, на храм, а беларусы — «як Бог да мяне — так і я да Бога». Самыя бедныя былі гэтыя парафіі, самыя бедныя святары.

То бок гэта не толькі з’ява апошніх 30-50 гадоў, там 150-гадовы след. Такое ўжо ў касцях.

А яшчэ можна сказаць, што беларусы цярплівыя. З аднаго боку, гэта здаецца і мінус вялікі, але ў прынцыпе ў нармальным жыцці, у пазітыўнай стваральнай працы цярплівасць, здатнасць прычакаць — гэта вельмі класная якасць, як антытэза нецярплівасці.

Наша цярплівасць нічога не мае супольнага з талерантнасцю. Беларусы крайне не талерантныя ў душы, хоць вонкі гэтага не выяўляюць. Вось каб можна было тайна прагаласаваць, то забанілі б усіх, хто не такі, усіх гэтых не так пастрыжаных, не так апранутых.

Але гэта таксама цяжкія наступствы імперскіх часоў, сталіншчыны, савецкасці. Калі ў нас была талерантная ўлада? Ніколі.

Аднак у любым народзе ёсць вось гэты баланс нейкіх пазітыўных і адмоўных рыс. Проста ў нашым выпадку эксперымент не чысты. У тым сэнсе, што мы ніколі не жылі самі па сабе, мы ніколі не кіравалі сваім лёсам, не жылі ў тых дамах, у якіх хацелі б, не мелі зямлі, спадчыны ад дзядоў-прадзедаў.

Таму ўявіць сабе нейкі ўмоўна чысты эксперымент, калі беларусы рэальна самі кіруюць сваім лёсам, самі адказваюць за сябе, выбіраюць, як жыць, з кім жыць, па якіх законах — і тады толькі мы разгледзім, якія яны ёсць без вось гэтых абцугоў улады.

— А наколькі моцна адчуваецца наша адрознасць ад суседзяў — рускіх, украінцаў?

— Ясна, што пры ўсім тым, пра што я казаў, пры тых умовах, у якім мы апынуліся, беларусы радыкальна адрозніваюцца ад суседзяў. Мы не такія агалцелыя, не такія экспрэсіўныя, бесцырымонныя і навязлівыя, як тыя ж расейцы. Гэта бяда, калі едзеш з імі на аўтобусе і вымушаны стаяць на мяжы альбо калі трапляеш з імі разам на курорт. Вось гэтая іх непасрэднасць, гучнасць… Зноў такі ў іх кантэксце гэта нармальна, у нашым глядзіцца праблематычна.

А беларуса назваць непасрэдным будзе цяжкавата. Я ўвогуле не ўяўляю такога непасрэднага беларуса. Ён адразу відаць, як каза на гары.

Тое самае ва ўкраінцаў. Яны таксама экспрэсіўныя, такія падзаведзеныя, катэгарычныя. І нас гэта трохі шакіруе. Але зноў жа ва ўсіх ёсць баланс.

«Ніколі так балюча не стаяла пытанне нашага выжывання як нацыі»

— Зразумела, што шмат якія гістарычныя падзеі ўплывалі на фарміраванне беларускай нацыі. Але, калі б давялося вылучыць адну самую важную, якая дала нам штуршок наперад, што б вы назвалі? І чаму менавіта гэта?

— Я б сказаў, што ўплывала з’ява — прыгоннае права, пра якое мы ўжо казалі. Беларусь — адзін з пазнейшых куткоў Еўропы, дзе быў адменены прыгон. Адмянілі прыгон, людзі не паспелі пакарыстацца свабодай, бо за расійскім часам у нас не было, на хвіліначку, ні Канстытуцыі, ні парламенту — а тады пачалася Першая сусветная вайна, а пасля прыйшлі бальшавікі.

І вось гэтыя падзеі, канчаючы Чарнобыльскай катастрофай, прадвызначылі наш увесь гэты менталітэт. Беларусь да Чарнобыля і пасля — гэта дзве розныя Беларусі. Роўна ж як да вайны і пасля вайны.

А калі гаварыць пра самую важную падзею для нашай новай гісторыі, то для нас як для нацыі гэта Дзень Волі 25 сакавіка 1918 года. Таму што гісторыя магла пайсці і так і гэтак. І тыя ж бальшавікі прамым тэкстам прызнавалі, што каб вось не гэтая інспірацыя збоку беларускіх патрыётаў стварыць сваю дзяржаўнасць, то не было б і БССР, не было б і цяперашняй Рэспублікі Беларусь.

Менавіта тады ўсё пайшло так, як пайшло.

— Які перыяд быў самым небяспечным для нас, калі стаяла пытанне існавання беларусаў як нацыі?

— Гэта цяперашні час, час ў якім мы жывем. Ніколі беларусы за сто гадоў не сутыкаліся з такой пагрозай існавання сваёй культуры, ідэнтычнасці, мовы, як у нашы дні. Ніколі так балюча не стаяла пытанне нашага выжывання як нацыі.

Зрэшты і ў матэрыяльным сэнсе мы сталі адной з найбяднейшых краін Еўропы — гэта не сакрэт. А праблема ў тым, што ў такіх умовах губляюцца маральныя прынцыпы. Бессэнсоўна патрабаваць у паняволенага, абяздоленага чалавека, які ледзь-ледзь зарабляе на ежу, нейкіх маральных учынкаў і высокіх парыванняў.

Так, сто гадоў таму людзі таксама былі бедныя і галодныя, але пры гэтым не страчвалі як мінімум веры, была якая-ніякія этыка і мараль, па-першае традыцыйная, па-другое рэлігійная. Зараз гэта ўсё разбурана дашчэнту. Ужо нічога не трымае.

Наколькі беларусы праваслаўныя хрысціяне, мы можам паглядзець па колькасці смецця пасля Новага года. Колькі вы ведаеце людзей, якія пасцяцца за навагоднім сталом, чакаючы 7 студзеня — праваслаўнага Раства? Вось такая ў нас роля рэлігіі.

І такім чынам атрымліваецца, што людзі не звязаныя ўвогуле нічым, ні з якімі сацыяльнымі супольнасцямі. А цяпер яшчэ і сем’і сталі меншымі, старэйшае пакаленне адышло і повязі нават паміж стрыечнымі зусім ужо не тыя, што раней, калі прыязджалі да бабкі і дзеда на вёску — толькі гады ўрады на пахаваннях бачацца ці на рэдкіх вяселлях.

Адбываецца распад усіх сувязяў. Ніколі мы не стаялі на краю бездані так блізка.

Што трэба рабіць беларусам, каб не знікнуць як нацыя, і ці мог 2020 год скончыцца інакш, чытайце ў наступнай частцы інтэрв’ю.