Аляксандр Чарнуха: Чынавенскі апарат Беларусі існуе ў стане свінога апакаліпсісу ўжо не першы дзясятак год

— Аляксандр, мяркую, на прэзентацыях падчас гастроляў кнігі табе не раз задавалі гэтае пытанне, але не ўсе нашыя чытачы маглі на іх патрапіць. Таму спытаю: адкуль узялася ідэя рамана «Свінні»?

— З жыцця, можна сказаць, таму што кніга «Свінні» —  гэта мой у тым ліку жыццёвы досвед. Я пачаў яе пісаць, прапрацаваўшы некалькі месяцаў на пратэстах, калі яшчэ быў журналістам. Для мяне гэта была свайго роду тэрапія, таму што было немагчыма ўжо вытрымаць гэта ўсё, трэба было выйсце нейкае шукаць, вось выйсце для мяне было ў кніжцы.

Там вельмі шмат фікшна і нон-фікшна пераплецена паміж сабой. Часам гэта мясціны, якія ў мяне ў памяці засталіся, людзі, дыялогі, выпадкі… Дзе скончылася рэальнасць і пачаліся мае фантазіі, нават мне складана зразумець.

Мне падаецца, што метафара свінога апакаліпсісу вельмі падыходзіць чынавенскаму апарату Беларусі, таму што яны ў гэтым стане існуюць ужо не першы дзясятак год.

— Ці ёсць у герояў рамана рэальныя прататыпы?

— Шмат усяго наміксавана насамрэч. У кніжцы ёсць персанажы, якія ўяўляюцца проста міксам існуючых людзей, часам у іх нейкія прыдуманыя біяграфіі, часам я нешта браў з партрэтаў рэальных людзей. Не магу сказаць, што там ёсць цалкам спісаныя з кагосьці персанажы. Гэта ўсё сукупнасць характараў, гэта героі, у якіх можна пазнаць шмат каго.

Вось хто такі Саша Васток, самы вядомы баяніст краіны? З аднаго боку, мы ўсе разумеем адказ на гэта пытанне, з іншага — тое, што адбываецца з ім у кнізе, не асабліва карэлюе з рэальным Сашам Вастокам. Таму мне падаецца, што тут складана шукаць кагосьці аднаго.

— Адкуль ты так добра ведаеш, як ўсё выбудавана ў райвыканкаме, калгасе, у правінцыйным гарадку? Каб ведаць гэта, мяркую, ты мусіў працаваць нейкі час у раёнцы?

— Я працаваў у «Народнай газеце» чатыры гады: два на старэйшых курсах журфаку і два па размеркаванні. Звальняўся рэдактарам аддзела навін.  Гэта цікавы жыццёвы досвед. Хто працаваў у дзяржаўнай прэсе, ведае, што за кожным журналістам замацоўваюцца падпісныя раёны, ён мусіць туды катацца, хадзіць у райвыканкам, сустракацца з людзьмі на прадпрыемствах.

Для мяне гэта было нешта падобнае на ссылку, калі ты катаешся туды не тэксты цікавыя пісаць, а проста ўгаворваць людзей. Газету выпісваюць, калі яна сапраўды цікавая, а ты мусіш ехаць і дамаўляцца з чыноўнікамі, каб на выданне падпісаліся. А на працу журналіста ў цябе ўжо амаль не застаецца часу… Таму райвыканкамаўскія нарады, сустрэчы на прадпрыемствах, праца ў калгасах — для мяне вельмі ўсё знаёмае.

Пазней, калі я ў «Анлайнеры» працаваў, таксама даводзілася камунікаваць з чыноўнікамі. Гэта была гульня ў «прыкінуся, што мяне не існуе, а ты знайдзі». У хованкі гуляліся з журналістамі. Вось таму ўсе гэтыя архетыпы мне добра знаёмыя.

— Чаму ты па-руску напісаў кнігу?

— Таму што гэта быў наўмысны мастацкі прыём. Я апісваў дастаткова спецыфічны свет. У кнізе няма станоўчых персанажаў увогуле, і мне не хацелася рабіць іх лепшымі, чым яны ёсць на самой справе, і рабіць іх беларускамоўнымі, таму што яны ніколі ў жыцці не размаўлялі па-беларуску і не ведаюць, што гэта такое. Мне трэба было стварыць свет канцылярызмаў, свет чынавенства.

Алесь Плотка вельмі сварыўся, казаў: «Чарнуха, што ты панапісваў?». Таму што гэта немагчыма перакладаць на беларускую мову, якой не ўласцівыя канцылярызмы. У Алеся ўсё атрымалася вельмі класна, у перакладзе выкарыстоўваюцца зусім іншыя мастацкія прыёмы.

— Героі твора загаварылі па-беларуску?

— Не. У кожнага з іх свая ступень трасянкі. Нехта, ужо прапрацаваўшы некаторы час у райвыканкаме, асіміляваўся, у яго трасянкавы канцылярыт атрымаўся. Хтосьці толькі прыйшоў і зусім свежанькі, са сваёй вёскі прыехаў і вось у яго зусім іншая трасянка, больш-меньш аўтэнтычная, і яна залежыць ад таго рэгіёну, дзе ён нарадзіўся і выхоўваўся, таму ў перакладзе шмат дыялектызмаў. То бок гэта вось жывое, рухомае, тое, што мы можам пачуць у штодзённым жыцці, калі знаходзімся ў Беларусі.

— Ці была рэакцыя літаратурных крытыкаў на твой раман?

— Чытаў асабіста толькі адну рэцэнзію на кнігу «Свінні». Яе напісаў Павел Анціпаў. Не з усімі тэзісамі рэцэнзіі пагаджуся, але прымаю цалкам меркаванне аўтара.

Не так даўно ладзілі прэзентацыю ва Уроцлаве, на якой быў Уладзімір Пракопавіч Някляеў. Ён сказаў: «Што вы трасянку ўсё лупіце і лупіце, настаўнікі ў школах пакутуюць, і так гэтая мова ненармаваная, што ім рабіць потым з гэтай вашай трасянкай?».

Насамрэч Уладзімір Пракопавіч вельмі цёпла прыняў кнігу, і ягоныя словы упрыгожваюць вокладку беларускага варыянту «Свіней».

— Шмат хто ведае цябе як аўтара канала Міністэрства сепультуры пра беларускую музыку. А ці ёсць у цябе сябры сярод музыкаў?

— Не магу і не хачу пра гэта казаць. Калі з некім сябрую, я стараюся быць аб’ектыўным, але разумею, што мая публічнасць усё роўна пакідае нейкую прастору для спекуляцый, для правакацый.

— Цікава, як рэагуюць музыканты, якіх ты крытыкуеш на канале, напрыклад, Лявон Вольскі? Ці Міхалок?

— Ад Міхалка, натуральна, рэакцыі не было, таму што ён ужо даўно існуе ў нейкай сваёй інфармацыйнай бурбалцы. І складана чакаць ад гэтага чалавека нейкіх адэкватных рэакцый на тое, што адбываецца.

Ведаю, што Корж пакрыўдзіўся, але ў мяне з ім не было размовы пасля выпуску. Лявон вымушаны быў адказваць на пытанні, якія яму задаюць з нагоды выхаду альбома і выпуску «Міністэрства сепультуры», але яны атрымаліся ў фармаце нібыта праблемы не існуе.

Вось проста ў нас ужо няма даўно музычнай крытыкі. Нехта лічыць, што ў нас няма музыкі, нехта — што ў нас няма крытыкі. У кожнага свая праўда. Рабіць выгляд, што праблемы няма — гэта таксама пазіцыя.

— Нехта лічыць, што музычныя крытыкі — гэта недаробленыя музыканты, якія не дасягнулі поспеху. Табе такое казалі?

— Цалкам магчыма, мне такое казалі не адзін раз.

— Што ты адказваў?

— Я разумею ўсю правакатыўнасць гэтага выказвання. Складана не пакрыўдзіцца, калі табе кажуць не вельмі прыемныя рэчы, але гэта таксама пра адказнасць, якую можа ўзяць на сябе чалавек, калі ён гэта прамаўляе.

У мяне ніколі не было музычных амбіцый, мне не хацелася стаць вядомым музыкантам, хаця я сапраўды граў у некаторых музычных гуртах, але гэта было проста хобі.

Мне было цікава тусавацца з хлопцамі, граць музыку. Я цудоўна разумеў, што маіх музычных здольнасцей не хапае, каб займацца менавіта музыкай. Мне цікава зусім іншае. І казаць, што ўва мне назапашаная нейкая злосць на тое, што я не рэалізаваў свае амбіцыі, гэта дакладна не так. Я чалавек дастаткова самакрытычны для таго, каб разумець, што справа не ў гэтым.

— Ты пісаў пра тое, што вырасла цэлае пакаленне ў Беларусі, якое не ведае, хто такі Лявон Вольскі. Гэта выклікала розгалас. Як можна змяніць сітуацыю, асабліва ў цяперашніх умовах, калі частка творцаў выехала з краіны?

— Рабіць якасна сваю справу. Музыкантам запісваць клёвыя альбомы, даваць крутыя канцэрты, працаваць са сваёй аўдыторыі. Журналістам — пісаць пра сапраўды цікавае, што адбываецца ў гэтай беларускай прасторы. Лідарам меркавання — хваліць ці ругаць сваё, а не пісаць пра чарговы выпуск Дудзя, абмяркоўваць зусім чужы кантэкст, які не мае ніякага дачынення да нашай краіны.

Аўдыторыі — рэагаваць на тое, што адбываецца. Аўдыторыя звычайна інертная, ёсць вельмі невялікі адсотак людзей, актыўна спажываюць кантэнт. Пераважная большасць бярэ тое, што ляжыць на паверхні, тое, што блішчыць.

Задача кожнага з удзельнікаў працэсу — зрабіць так, каб яно блішчэла, каб яго можна было спажываць. Няважна, што гэта — умоўны поп- кантэнт ці нешта сапраўды глыбокае, цікавае, шматслойнае. Мы мусім трансфармаваць зараз сваю энергію, свае грошы, свае магчымасці ў якасць.

— Хачу пагаварыць з табой пра падзел музыкаў паводле грамадзянскай пазіцыі. Спрабую ўспомніць, былі ў нас такія творцы, якія падтрымалі пратэст у 2020-м, а пасля пераабуліся і сталі праўладнымі.

— ­Нават калі я магу ўзгадаць, не хачу лішні раз прыцягваць увагу да такіх людзей, таму што гэта можа быць для іх небяспечна. Былі кволыя намёкі на падтрымку і потым пераабуванне праз ціск.

— Але гэта не было так масава, напрыклад, як у Расіі, дзе вядомы артыст апублікаваў у сацсетках чорны квадрат з надпісам «Я супраць вайны», а пасля на яго там націснулі, і ён едзе ў Данбас і посціць адтуль здымкі. У нас падобных яскравых прыкладаў не магу ўспомніць.

— Я б не параноўваў увогуле сітуацыю ў Расіі і Беларусі. Розная ступень вядомасці і рынку, і магчымасці зарабляць грошы. Тыя з расійскіх музыкантаў, хто хоча зарабляць грошы ў замежжы, цудоўна гэта робяць і маюць вялікую аўдыторыю не толькі ў Расіі, але і ва ўсёй постсавецкай прасторы.

А ў беларускіх музыкантаў такой магчымасці няма, таму што так склалася, што яны не настолькі вядомыя, іх магчымасці абмежаваныя беларускай эміграцыяй, эмігранцкай тусоўкай, і гэта вельмі вычарпальны рэсурс.

Таму мне падаецца, што яны думаюць больш пра тое, як пражыць. Вельмі сціпла, але пражыць.

…Пераабуванне — гэта ў моманце падаецца злачынствам, здрадай, дамовай са сваім сумленнем. У гістарычным плане мы будзем ведаць песні, словы, эпахальныя ўчынкі. Усё астатняе застанецца бэкграўндам для вывучэння гісторыкамі.

Я не хачу дзяліць на белае і чорнае ўвесь свет. У кожнага чалавека ёсць права на сваё меркаванне, ён можа свабодна яго выказваць і пасля гэтага не будзе лічыцца абсалютным злачынцам.

Калі гэтае меркаванне не шкодзіць нікаму, калі праз яго не пакутуюць іншыя людзі, ён не можа атрымліваць публічнае цкаванне. Мы жывем у эпоху кэнсэлінга, і гэта вельмі балючы момант. Кожны з нас у сваёй дыктатарскай бурбалцы існуе. І свабода выказвання абмежаваная ваенным ці каляваенным станам.

— Ты паціснуў бы руку лідару гурта «Дразды»?

— Я б з ім дакладна паразмаўляў, мне цікавая прырода яго ўчынкаў, на інтэрв’ю з ім сустрэўся б. Разумею, што ў дадзены момант гэта немагчыма.

— Што ты думаеш пра падзел беларусаў на тых, хто з’ехаў, і тых, хто застаўся? Часам у сацсетках людзі ў краіне папракаюць з’ехаўшых, што яны адарваліся ад беларускіх рэалій. На маю думку, вымушаныя эмігранты разумеюць, як разгортваюцца рэпрэсіі, што адбываецца, памятаюць атмасферу страху.

Як ты лічыш, падзел беларусаў штучны? Ці магчыма аб’яднаць гэтыя дзве Беларусі?

— Лічу, што гэта штучны водападзел. Не разумею публічных асобаў, якія толькі падвышаюць гэты водападзел і такім чынам легітымізуюць яго. Для мяне Беларусь існуе па-за геаграфічнымі межамі краіны, таму што мы ўсе аб’яднаныя нейкім пэўным кантэкстам, і вось праз гэты кантэкст з намі адбываецца Беларусь. І неабавязкова для гэтага жыць у Бераставіцы, Мсціслаўі ці ва Уроцлаве — мы ўсё роўна аб’яднаныя гэтым кантэкстам.

Што рабіць для таго, каб усё гэта нейкім чынам прыйшло зноў да нейкага цэлага ядра? Больш стасункаў мець з людзьмі, якія знаходзяцца ўнутры краіны, якія нешта робяць для таго, каб гэты беларускі кантэкст падвышаўся, ім зараз цяжэй за ўсё.

Выкрасліць са свайго жыцця такое слова, як крыўда, таму што крыўда — гэта самае разбуральнае і небяспечнае пачуццё. Вось гэтая крыўда на з’ехаўшых, што яны нібыта жывуць там сваё жыццё і забыліся пра ўсіх, і крыўда на тых, хто застаўся і цкуе тых, хто з’ехаў, яны непрымальныя абсалютна.

Мы ўсе ў розных абставінах: не ўсе з’ехаўшыя могуць сабе дазволіць прыгожае жыццё, не ўсе беларусы, якія засталіся ў краіне, забыліся пра тое, што адбывалася ў 20-м годзе і перагарнулі старонку і зрабіліся прыстасаванцамі.

А калі нават яны прыстасаваліся, таксама маюць права на сваё паўнавартаснае жыццё, і асуджаць іх таксама нельга за гэта. І вось калі мы гэта зразумеем і пачнем працаваць з тым, што ў нас ёсць цяпер, а не з тым, что было тады, магчыма, нешта зменіцца ў нашым светаўспрыманні.

— Як думаеш, ці прыдзе калі-небудзь час, калі ў мясцовых палацах культуры на святах будзе гучаць не расійская папса ў выкананні мясцовых артыстаў, а песні беларускіх творцаў?

— Каб нешта шукаць, трэба ведаць, што ты шукаеш. Трэба ведаць, чаго ты хочаш. Людзі заўсёды бяруць тое, што на паверхні. Не магу сказаць, што палацамі культуры ў Беларусі кіруюць апантаныя людзі, пасіянарыі беларушчыны. Іх задача — гэта справаздача. Іх не хвалюе тое, што яны нейкія не тыя песні ставяць. Яны ставяць тое, што народ хоча.

Уся беларуская сістэма выбудаваная такім чынам, каб зняць з сябе персанальную адказнасць і размыць яе настолькі, каб проста ўжо не было зразумела, а з каго ўвогуле табе спытаць нешта. Гэтыя пытанні проста да таго, як гніе рыба — а яна заўсёды гніе з галавы.

— Ці можна стаць папулярным на радзіме, калі ты з’ехаў і пішаш свае альбомы, свае творы ў эміграцыі?

— Калі гэта альбомы для эміграцыі, то яны, відавочна, не цікавыя людзям, якія жывуць унутры краіны, яны не разумеюць гэтых мемаў, яны не прымаюць гэтыя наратывы. Для іх цікава, што адбываецца ў Беларусі. А ў Беларусі адбываецца не толькі эміграцыя.

Таму мне падаецца, каб не губляць сувязь з Беларуссю, трэба фармуляваць універсальныя сэнсы, працаваць з калектыўнымі думкамі. А калі ты абслугоўваеш сваімі наратывамі меркаванне меншасці, то можаш разлічваць на інтэрэс з яе боку.

— Можаш назваць свой топ твораў беларускіх музыкантаў, якія б ты параіў паслухаць? Што для цябе было адкрыццём цягам апошняга часу?

— Мне вельмі падабаецца падыход музыкантаў Re1ikt і Syndrom Samazvanca па пераасэнсаванні, рэстаўрацыі і каталагізацыі здабыткаў беларускага незалежнага року васьмідзясятых-дзевяностых.

Спачатку ў Re1ikt  выйшаў альбом «Byli, Jość, Budziem», у якім была рэстаўрацыя здабыткаў беларускай незалежнай музыкі, культавыя гурты, некаторыя ўпершыню ўвогуле з’явіліся ў якасным гучанні, студыйным, і гэта вельмі крута.

І не так даўно выйшаў альбом у Syndrom Samazvanca, у якім ён не толькі ўжо каталагізуе, але і пераасэнсоўвае гэтыя творы, яны ў нечаканых аранжыроўках, там і N.R.M. ёсць, і «Новае неба», і нават гурт Альгерда Бахарэвіча «Правакацыя».

Мне падабаецца вось гэтая тэндэнцыя, таму што беларускай музыцы бракуе пераемнасці. Маладыя беларускія музыканты часам думаюць, што менавіта з іх і пачынаецца адлік у беларускай музыцы, а да гэтага нібыта нічога не было, а калі і было, то навошта гэта ўвогуле ведаць, тыпу што гэта за пенсіянерская музыка, і што гэтыя людзі хацелі сказаць. Ну, для таго, каб зразумець гэта, трэба занурыцца ў кантэкст.

І вось гэтыя два прыклады даюць вельмі класны імпульс для маладых музыкантаў ствараць пераасэнсаванні, таму што час, у які жывем мы цяпер, пераклікаецца з часам, у які пачыналі тыя музыкі.

Упэўнены, што цяпер музыка ўнутры ў Беларусі цікавейшая, чым музыка ў эміграцыі, і яе больш з’яўляецца, яна вельмі разнастайная.

Можна назваць і гомельскіх металістаў TORF, якія выпусцілі класны стадыённы метал-альбом, вельмі шчыльны, якасны, і па візуале, і па сэнсах, і па аранжыроўках, і па гучанні.

Ёсць вельмі цікавая дзяўчына Анастасія Рыдлеўская, якая нарадзілася ў Штатах, зараз жыве ў Гданьску. Яна пачынала з акустычнага гучання, цяпер ужо электроніка падыйшла, беларуская архаіка.

Імёнаў шмат — пішу пра іх у тэлеграм-канале Беларуская музыка.